Thời cơ và thách thức của người làm báo trong kỷ nguyên số

Nhân dịp kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam, Báo Công lý có buổi trò chuyện với nhà báo ThS Đinh Ngọc Sơn - giảng viên Khoa Marketing và Truyền thông – Trường Quản trị và Kinh doanh – ĐHQGHN, Nguyên Phó trưởng Khoa Phát thanh - Truyền hình (Học viện Báo chí và Tuyên truyền) về thời cơ và thách thức của người làm báo trong kỷ nguyên số.

Phóng viên: Thưa nhà báo Đinh Ngọc Sơn, theo ông, trong kỷ nguyên số, các nhà báo phải đối mặt với những thách thức nào?

Nhà báo Đinh Ngọc Sơn: Là một chuyên gia báo chí và truyền thông, tôi nhận thấy kỷ nguyên số mang đến nhiều thách thức lớn cho người làm báo khi thông tin lan truyền với tốc độ chóng mặt trên các nền tảng như Facebook, Twitter, và TikTok, buộc họ phải cạnh tranh để đưa tin nhanh nhất, đôi khi bỏ qua việc kiểm chứng, dẫn đến tin giả lan rộng. Sự thay đổi thói quen tiêu thụ thông tin, với xu hướng ưa chuộng nội dung ngắn và trực quan, đòi hỏi nhà báo thích nghi với video, infographic thay vì bài viết dài, thậm chí dẫn đến nguy cơ “giật tít” để thu hút.

Kinh tế báo chí cũng gặp khó khi doanh thu quảng cáo bị các gã khổng lồ như Google và Meta chiếm lĩnh, khiến nhiều tòa soạn cắt giảm nhân sự và phụ thuộc vào mô hình trả phí, có thể làm giảm độc giả. Theo Bộ Thông tin và Truyền thông, các cơ quan báo chí đang phải đối mặt với nguy cơ sụt giảm doanh thu mạnh mẽ, trong bối cảnh các nền tảng mạng xã hội đã lấy đi khoảng 70% doanh thu của báo chí chính thống. Báo in đối mặt với sự sụt giảm doanh thu, báo điện tử phải cạnh tranh với mạng xã hội, hoạt động xuất bản gặp nhiều khó khăn.

Về đạo đức, quyền riêng tư, bảo mật nguồn tin, và áp lực từ các thế lực kinh tế chính trị trở thành vấn đề nhức nhối, đe dọa uy tín và an toàn của nhà báo. Bên cạnh đó, công nghệ như AI, dữ liệu lớn, và thực tế ảo đòi hỏi kỹ năng mới, trong khi nguy cơ bị thay thế bởi tự động hóa là hiện hữu.

Không chỉ ở Việt Nam, sự bùng nổ của kỷ nguyên số có ảnh hưởng sâu rộng đối với báo chí trên toàn cầu. Trong đó phải kể đến sự phổ biến của internet và các nền tảng truyền thông xã hội. Công nghệ số đã mở ra rất nhiều cơ hội mới cho người làm báo. Tuy nhiên, nó cũng tạo sức ép cạnh tranh, đặt các cơ quan báo chí và người làm báo trước nhiều áp lực. Để vượt qua, nhà báo cần học hỏi công nghệ, duy trì đạo đức, và kết nối với độc giả, giữ vững vai trò cung cấp thông tin chính xác và ý nghĩa dù bối cảnh có thay đổi thế nào.

Phóng viên: Theo nhà báo Đinh Ngọc Sơn, những thời cơ lớn nhất mà kỷ nguyên số đã và đang mở ra cho người làm báo là gì?

Nhà báo Đinh Ngọc Sơn: Kỷ nguyên số thực sự là một sân chơi đầy tiềm năng cho người làm báo. Tôi nghĩ điều tuyệt vời nhất là khả năng tiếp cận khán giả giờ đây gần như không có giới hạn. Bạn có thể viết một bài trên nền tảng mạng xã hội hoặc đăng một video lên YouTube, và chỉ trong vài giờ, nội dung đó có thể đến với hàng triệu người trên khắp thế giới, vượt xa những rào cản về không gian hay thời gian của báo in ngày trước.

Công nghệ số cũng mang đến nhiều công cụ sáng tạo, từ video, podcast đến thực tế ảo, giúp nhà báo kể chuyện một cách sinh động và cuốn hút hơn. Dữ liệu người dùng thì như một kho báu. Bạn có thể phân tích xem độc giả thích gì, đọc gì, từ đó tạo nội dung phù hợp hơn. Tôi thấy các tòa soạn lớn như The New York Times đã dùng dữ liệu để tối ưu tiêu đề, tăng đáng kể lượt nhấp chuột. Một điểm nữa là mạng xã hội cho phép nhà báo xây dựng thương hiệu cá nhân, trở thành một “nhà báo độc lập” với lượng người theo dõi riêng, không phụ thuộc hoàn toàn vào tòa soạn. Những cơ hội này thật sự mở ra một chân trời mới cho nghề báo.

Phóng viên: Kỷ nguyên số có đang thúc đẩy sự ra đời của những hình thức báo chí mới hay những loại hình sản phẩm báo chí sáng tạo hơn không? Ông có thể chia sẻ một vài ví dụ mà ông thấy ấn tượng?

Nhà báo Đinh Ngọc Sơn: Chắc chắn là có. Kỷ nguyên số đã thay đổi cách chúng ta làm báo chí, mở ra những hình thức mới mẻ và sáng tạo hơn bao giờ hết. Báo chí giờ không chỉ dừng ở chữ viết hay hình ảnh tĩnh. Chẳng hạn, báo chí dữ liệu đang rất phát triển, dùng số liệu để kể những câu chuyện hấp dẫn. Tôi ấn tượng với dự án “The Counted” của The Guardian, nơi họ phân tích dữ liệu về các vụ cảnh sát bắn chết người ở Mỹ, kết hợp với đồ họa tương tác và những câu chuyện cá nhân để tạo tác động mạnh mẽ. Rồi có báo chí nhập vai, sử dụng thực tế ảo để đưa khán giả vào bối cảnh câu chuyện. The New York Times từng làm bộ phim VR “The Displaced” về trẻ em tị nạn, khiến người xem như đang sống trong câu chuyện đó.

Podcast cũng là một xu hướng lớn, như “The Daily” của The New York Times, vừa phân tích sâu vừa dễ nghe, rất hợp với thói quen của khán giả hiện đại. Và những video ngắn trên TikTok hay Instagram Stories, được các tòa soạn như BBC hay Reuters sử dụng để truyền tải thông tin nhanh gọn, đặc biệt thu hút giới trẻ. Những hình thức này không chỉ sáng tạo mà còn thay đổi cách khán giả tiếp nhận tin tức.

Phóng viên: Việc tương tác trực tiếp với độc giả/khán giả trên môi trường số có mang lại giá trị gì cho người làm báo không? Làm thế nào để tận dụng hiệu quả sự tương tác này để nâng cao chất lượng tác phẩm và uy tín cá nhân?

Nhà báo Đinh Ngọc Sơn: Tương tác trực tiếp với độc giả trên môi trường số là một lợi thế lớn. Nó giúp nhà báo hiểu rõ hơn điều khán giả muốn, từ sở thích đến phản ứng của họ với một vấn đề cụ thể. Khi bạn đọc bình luận trên hay phản hồi dưới bài viết, bạn sẽ thấy ngay họ quan tâm gì, từ đó điều chỉnh nội dung cho phù hợp. Hơn nữa, trò chuyện trực tiếp với độc giả còn xây dựng lòng tin. Khi bạn trả lời một cách chân thành, khán giả cảm nhận được sự tận tâm, và điều đó củng cố uy tín cá nhân của bạn. Để tận dụng tốt, điều quan trọng là phải lắng nghe, không chỉ đọc lướt bình luận mà thực sự hiểu ý họ, và trả lời một cách lịch sự, kể cả khi gặp ý kiến trái chiều. Bạn cũng có thể tổ chức các buổi hỏi đáp trực tiếp trên mạng xã hội hoặc dùng tính năng thăm dò trên các nền tảng để kéo khán giả vào cuộc trò chuyện. Dùng công cụ phân tích như Google Analytics để nắm rõ hành vi độc giả cũng rất hữu ích, giúp bạn biết nội dung nào đang “hot”. Xây dựng một cộng đồng, như một nhóm hay fanpage, cũng là cách để duy trì kết nối lâu dài, vừa nâng chất lượng bài viết vừa tạo dấu ấn cá nhân.

Phóng viên: Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo (AI) liệu có phải là "mối đe dọa" hay "cơ hội" đối với công việc của người làm báo trong tương lai? Thế hệ trẻ làm báo cần chuẩn bị gì để thích nghi với sự thay đổi này?

Nhà báo Đinh Ngọc Sơn: AI là một chủ đề rất thú vị. Tôi nghĩ nó nghiêng về cơ hội nhiều hơn, nếu bạn biết cách tận dụng. AI có thể giúp nhà báo tiết kiệm thời gian cho những công việc lặp lại, như viết tin ngắn hay phân tích dữ liệu lớn. Chẳng hạn, The Washington Post dùng AI “Heliograf” để tạo bài viết thể thao cơ bản, để nhà báo tập trung vào các bài phân tích sâu hơn. AI còn giúp cá nhân hóa nội dung, đề xuất bài viết đúng với sở thích của từng độc giả, hay phát hiện xu hướng trên mạng xã hội qua các công cụ như Brandwatch.

Dù vậy, cũng có thách thức, như nguy cơ tự động hóa một số công việc đơn giản, hoặc vấn đề đạo đức khi AI bị lạm dụng để tạo tin giả. Với thế hệ trẻ, tôi khuyên nên học cách sử dụng các công cụ AI, như ChatGPT hay các nền tảng phân tích dữ liệu, để hỗ trợ công việc. Quan trọng hơn, hãy trau dồi những kỹ năng mà AI không thể thay thế, như tư duy phản biện, khả năng kể chuyện sáng tạo, hay phỏng vấn sâu sắc. Hiểu về đạo đức khi dùng AI cũng rất cần, để đảm bảo bạn sử dụng công nghệ một cách minh bạch. Và hãy luôn cập nhật kiến thức, tham gia các khóa học về AI hoặc báo chí dữ liệu để đi trước xu hướng.

Phóng viên: Để tận dụng tối đa thời cơ và vượt qua thách thức trong kỷ nguyên số, theo ông, người làm báo đặc biệt là những nhà báo trẻ cần trang bị những kỹ năng nào là quan trọng nhất?

Nhà báo Đinh Ngọc Sơn: Với người làm báo nói chung và người trẻ làm báo nói riêng, kỷ nguyên số là một cơ hội lớn, nhưng cũng đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng. Kỹ năng đa phương tiện là không thể thiếu. Bạn cần biết cách làm video, chỉnh sửa âm thanh cho podcast, hay thiết kế đồ họa tương tác bằng các công cụ như Adobe Premiere hay Canva. Kỹ năng phân tích dữ liệu cũng rất quan trọng, vì báo chí dữ liệu đang lên ngôi. Biết dùng Excel, Tableau hay Google Data Studio sẽ giúp bạn biến số liệu thành những câu chuyện hấp dẫn. Tư duy phản biện thì luôn là cốt lõi, giúp bạn đánh giá thông tin, phát hiện tin giả và đưa ra góc nhìn độc lập trong một thế giới đầy nhiễu loạn thông tin.

Kỹ năng số, như tối ưu hóa SEO hay quản lý nội dung trên các nền tảng, cũng cần thiết để đảm bảo bài viết của bạn tiếp cận được nhiều người. Đừng quên khả năng kể chuyện, vì dù công nghệ có phát triển, một câu chuyện hay vẫn là thứ chạm đến trái tim khán giả.

Cuối cùng, kỹ năng giao tiếp và tương tác với độc giả, từ việc trả lời bình luận đến quản lý cộng đồng, sẽ giúp bạn xây dựng uy tín và giữ chân người đọc. Tôi khuyên các bạn trẻ nên tham gia các khóa học trực tuyến, thực tập ở những tòa soạn số hóa cao để bạn không chỉ thích nghi mà còn dẫn đầu trong kỷ nguyên số này.

Đặc biệt, mỗi nghề đều đòi hỏi người làm nghề phải yêu và đam mê. Đối với nghề báo, nếu không yêu, không tâm huyết thì sẽ không có sự sáng tạo, không có tác phẩm hay. Ngoài ra, người làm báo phải không ngừng học hỏi, tiếp thu kiến thức mới, bắt nhịp hơi thở thời đại, giữ vững đạo đức để mang đến những tác phẩm báo chí chất lượng, có ích cho độc giả.

Trân trọng cảm ơn ông!