Phát hiện dấu tích cổ tại chùa Ba Tự Hà Giang

Trong đợt khảo cổ do Bảo tàng tỉnh Hà Giang phối hợp với Viện Khảo cổ học tổ chức đầu tháng 4/2025, các chuyên gia đã tiến hành khai quật trên diện tích 80m² tại khu vực nền chùa Ba Tự, thuộc thôn Bó Củng, thị trấn Yên Phú, huyện Bắc Mê.

Dù mới chỉ là kết quả ban đầu, nhưng nhiều phát hiện quan trọng đã được ghi nhận, hé lộ một hệ thống kiến trúc cổ chồng xếp cùng số lượng lớn hiện vật đa dạng về niên đại, chất liệu và hoa văn.

Theo ghi nhận tại hiện trường, dấu tích kiến trúc bắt đầu xuất lộ ở độ sâu khoảng 20cm dưới lớp đất mặt. Nhiều nền móng, gạch vồ, đá kê chân cột, gạch trang trí… còn tương đối nguyên vẹn, cho thấy sự hiện diện của một công trình tôn giáo quy mô, được xây dựng và tồn tại qua nhiều thời kỳ khác nhau.

Chùa Ba Tự có khả năng từng là một quần thể kiến trúc gồm nhiều hạng mục liên hoàn như chính điện, tiền đường, hậu cung và sân vườn. Dấu vết chồng lớp trong lòng đất phản ánh sự phát triển liên tục của di tích qua nhiều giai đoạn lịch sử, nhiều khả năng đã trải qua quá trình tu sửa, tôn tạo trong suốt hàng trăm năm.

“Chúng tôi đang thu thập thêm bằng chứng để xác định quy mô tổng thể của di tích, bởi hệ thống nền móng và dấu tích kiến trúc cho thấy chùa Ba Tự là một công trình đơn lẻ mà có thể từng nằm trong một cụm kiến trúc tôn giáo lớn,” một cán bộ Viện Khảo cổ học cho biết.

Hàng trăm hiện vật đã được phát hiện trong các lớp đất khai quật. Trong đó, nổi bật là các mảnh gốm men, gốm hoa lam, gạch trang trí, chân đèn đất nung, ngói mũi hài ... và nhiều mảnh tượng Phật.

Đáng chú ý, hiện vật có hoa văn trang trí phong phú như hoa sen, rồng, phượng, biểu tượng đặc trưng của mỹ thuật Phật giáo truyền thống. Sự đa dạng này cho thấy kỹ thuật chế tác tinh xảo, đồng thời phản ánh ảnh hưởng của các triều đại khác nhau đối với kiến trúc và nghệ thuật tại địa phương.

Thông qua phân tích sơ bộ, các nhà chuyên môn xác định niên đại hiện vật trải dài từ thời Trần (thế kỷ XIII–XIV), Lê sơ, Lê trung hưng đến thời Nguyễn (thế kỷ XIX–XX). Điều này cho thấy chùa Ba Tự từng tồn tại lâu dài và liên tục đóng vai trò trong đời sống tâm linh, tôn giáo và văn hóa của người dân vùng Bắc Mê trong nhiều thế kỷ.

Cuộc khai quật lần này cung cấp thêm tư liệu để xác định niên đại và quy mô kiến trúc của chùa Ba Tự, mở ra hướng tiếp cận mới trong nghiên cứu hệ thống di tích tôn giáo cổ ở vùng núi phía Bắc.

Chùa Ba Tự được người dân địa phương biết đến từ lâu như một địa điểm linh thiêng, gắn liền với đời sống tâm linh truyền thống. Tuy nhiên, do thời gian và chiến tranh, phần lớn kiến trúc chùa đã bị phá hủy hoặc bị lấp dưới lòng đất. Việc khai quật hiện nay là nỗ lực đầu tiên nhằm làm rõ giá trị lịch sử, văn hóa, đồng thời mở ra cơ hội bảo tồn di tích một cách bài bản.

Ông Trần Văn Tuấn, cán bộ tham gia đoàn khai quật, cho biết: “Hiện các chuyên gia đang tiến hành phân loại, xử lý và lập hồ sơ hiện vật. Mỗi hiện vật được ghi chép cẩn thận nhằm phục vụ việc phục dựng không gian kiến trúc nguyên gốc và phục vụ nghiên cứu chuyên sâu trong thời gian tới.”

Dựa trên những phát hiện ban đầu, chùa Ba Tự được đánh giá có giá trị về mặt khảo cổ học, mang ý nghĩa lớn trong nghiên cứu lịch sử văn hóa Phật giáo ở khu vực miền núi phía Bắc. Di tích này được kỳ vọng sẽ sớm được đề xuất xếp hạng cấp tỉnh và tiến tới cấp quốc gia, qua đó nâng cao ý thức cộng đồng trong công tác bảo tồn di sản văn hóa.

Tỉnh Hà Giang hiện cũng đang xây dựng đề án kết hợp phát triển du lịch văn hóa với bảo tồn di sản, trong đó chùa Ba Tự có thể trở thành điểm nhấn mới. Với vị trí nằm giữa không gian thiên nhiên nguyên sơ và gắn liền với đời sống tín ngưỡng dân tộc, di tích này được kỳ vọng sẽ thu hút sự quan tâm của giới nghiên cứu, khách du lịch cũng như người dân địa phương.

“Chúng tôi xác định, bên cạnh khai quật và nghiên cứu, cần sớm có kế hoạch bảo tồn bền vững, tránh để di tích bị xâm hại hoặc mai một thêm. Bao gồm khảo sát mở rộng, phục dựng kiến trúc, thiết lập hệ thống thông tin giới thiệu và lồng ghép vào tour du lịch văn hóa tâm linh của tỉnh,” đại diện Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Giang cho biết.

Khai quật tại nền chùa Ba Tự đang từng bước khôi phục lại một phần ký ức lịch sử bị vùi lấp dưới lớp đất và thời gian. Những dấu tích kiến trúc, hiện vật, và lớp trầm tích văn hóa hiện lên là bằng chứng khoa học, mà còn là nhịp cầu nối giữa quá khứ và hiện tại.

Kết quả ban đầu cho thấy chùa Ba Tự từng giữ vai trò là trung tâm sinh hoạt tôn giáo, văn hóa của cộng đồng dân cư vùng cao trong suốt nhiều thế kỷ. Hành trình khai quật vẫn đang tiếp tục, hứa hẹn sẽ mang lại thêm nhiều phát hiện mới, góp phần làm sáng rõ một giai đoạn lịch sử ít được biết đến của vùng đất Bắc Mê nói riêng và tỉnh Hà Giang nói chung.

Lập Nguyễn